Luận văn phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy học chương Nhóm nitơ, Hóa học 11 nâng cao

 

MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ………………………………………………………………………………………………….. ….1
1.Lí do chọn đề tài………………………………………………………………………………………. ….1
2.Lịch sử vấn đề nghiên cứu…………………………………………………………………………. ….1
3.Mục đích nghiên cứu………………………………………………………………………………… ….3
4.Nhiệm vụ nghiên cứu ……………………………………………………………………………….. ….3
5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu …………………………………………………………… ….4
6. Phạm vi nghiên cứu…………………………………………………………………………………. ….4
7. Giả thuyết khoa học…………………………………………………………………………………. ….4
8. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………………………………. ….4
9. Đóng góp của luận văn…………………………………………………………………………….. ….5
10. Cấu trúc luận văn…………………………………………………………………………………… ….5
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG ……………………………………………………………………………………………………. ….6
1.1. Định hướng đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay ở Việt Nam………………. ….6
1.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo ………………………………………………… ….6
1.2.1. Năng lực …………………………………………………………………………………………… ….6
1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo…………………………………………………. ….7
1.2.3. Nghiên cứu về sáng tạo, năng lực GQVĐ và ST trong giáo dục hiện nay …. ….8
1.3. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là gì?……………………………… ….9
1.3.1. Khái niệm …………………………………………………………………………………………. ….9
1.3.2. Bản chất và đặc điểm của dạy học theo định hướng phát triển năng lực……. ..10
1.4. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực góp phần phát triển năng
lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh THPT …………………………………. ..10
1.4.1. Một số PPDH góp phần phát triển năng lực GQVĐ và ST ……………………… ..10
1.4.2. Một số kĩ thuật dạy học tích cực [7]……………………………………………………… ..14
1.5. Thực trạng dạy học hóa học chương nhóm nitơ, Hóa học 11 theo hướng
phát triển năng lực GQVĐ và ST của học sinh THPT ………………………………… ..18
1.5.1. Mục đích điều tra……………………………………………………………………………….. ..18
1.5.2. Nội dung điều tra……………………………………………………………………………….. ..18
1.5.3. Địa bàn và đối tượng điều tra………………………………………………………………. ..18
1.5.4. Kết quả điều tra và phân tích kết quả điều tra………………………………………… ..18
Tiểu kết chương 1 ……………………………………………………………………………………… ..24
CHƯƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG
TẠO CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG NHÓM NITƠ HÓA
HỌC 11 Ở TRƯỜNG THPT……………………………………………………………………… ..25
2.1. Phân tích nội dung cấu trúc chương: Nhóm nitơ, Hóa Học 11……………… ..25
2.1.1. Mục tiêu của chương………………………………………………………………………….. ..25
2.1.2. Cấu trúc chương “Nhóm nitơ, Hóa học 11 (NC) ……………………………………. ..26
2.2. Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học
sinh trung học phổ thông trong dạy học hóa học ………………………………………… ..28
2.2.1. Cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh THPT …. ..28
2.2.2. Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học
sinh trung học phổ thông trong dạy học chương nhóm nitơ, Hóa học 11……………. ..32
2.3. Định hướng, nguyên tắc và quy trình dạy học nhằm phát triển năng lực
GQVĐ và ST của học sinh THPT ………………………………………………………………. ..35
2.3.1. Định hướng……………………………………………………………………………………….. ..35
2.3.2. Nguyên tắc………………………………………………………………………………………… ..35
2.3.3. Quy trình dạy học nhằm phát triển năng lực GQVĐ và ST của học sinh THPT ..37
2.4. Một số biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học
sinh THPT trong dạy học chương nhóm nitơ – Hóa học 11.………………………… ..37
2.4.1. Định hướng xác định các biện pháp……………………………………………………… ..37
2.4.2. Sử dụng một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực vào dạy một số nội
dung trong chương nhóm nitơ, Hóa học 11 nhằm phát triển năng lực GQVĐ và ST
cho học sinh THPT……………………………………………………………………………………… ..37
2.5. Thiết kế một số kế hoạch bài dạy theo hướng phát triển năng lực giải quyết
vấn đề và sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học chương nhóm nitơ – Hóa
học 11. ………………………………………………………………………………………………………. ..61
2.5.1. Kế hoạch dạy bài 11: amoniac và muối amoni ………………………………………. ..61
2.5.2.Kế hoạch dạy bài 13: Luyện tập nitơ và hợp chất của nitơ……………………….. ..70
2.5.3.Kế hoạch dự án: Phân bón hóa học và vấn đề phát triển nông nghiệp ……….. ..77
Tiểu kết chương 2 ……………………………………………………………………………………… ..85
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ……………………………………………………. ..86
3.1.Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm.…………………………………. ..86
3.1.1.Mục đích của thực nghiệm sư phạm ……………………………………………………… ..86
3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ………………………………………………………….. ..86
3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm sư phạm…………………………………………. ..86
3.3. Tiến trình thực nghiệm sư phạm …………………………………………………………. ..87
3.3.1. Tổ chức thực nghiệm:…………………………………………………………………………. ..87
3.3.2. Nội dung thực nghiệm sư phạm …………………………………………………………… ..87
3.4.Kết quả thực nghiệm sư phạm – xử lí và đánh giá số liệu………………………. ..92
3.4.1.Phương pháp xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm……………………………………. ..92
3.4.2.Kết quả các bài kiểm tra được thống kê ở bảng dưới đây:………………………… ..93
3.4.3. Xử lí kết quả theo tài liệu nghiên cứu khoa học sư phạm ứng dụng (dự án Việt
– Bỉ)………………………………………………………………………………………………………….. 96
3.4.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm qua các bài kiểm tra ……………………………….. 96
3.5. Kết quả – đánh giá bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi tự đánh giá của giáo viên
và học sinh………………………………………………………………………………………………… 97
3.5.1. Kết quả bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi tự đánh giá của giáo viên và học sinh. ……… 97
3.5.2. Kết quả phiếu hỏi học sinh…………………………………………………………………. 101
3.5.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm qua bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi tự đánh giá
của giáo viên và học sinh …………………………………………………………………………….. 104
Tiểu kết chương 3 ……………………………………………………………………………………… 105
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ……………………………………………………………… 106
TÀI LIỆU THAM KHẢO …………………………………………………………………………. 112
PHỤ LỤC
DANH MỤC BẢNG
Trang
Bảng 1.1. Những biểu hiện/ tiêu chí của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của
học sinh trung học phổ thông ……………………………………………………………………….. ….8
Bảng 2.1. Cấu trúc chương nhóm nitơ …………………………………………………………… ..26
Bảng 2.2. Xây dựng tiêu chí và mức độ đánh giá NL GQVĐ và ST………………….. ..28
Bảng 2.3. Bảng kiểm quan sát các mức độ của NL GQVĐ và ST (dành cho GV).. ..33
Bảng 2.4. Phiếu hỏi HS về mức độ đạt được của NL GQVĐ và ST ………………….. ..34
Bảng 2.5. Đề xuất một số tình huống có vấn đề chương nhóm nitơ…………………… ..37
Bảng 2.6. Đề xuất một số danh mục dự án chương nhóm nitơ………………………….. ..44
Bảng 3.1. Danh sách lớp đối chứng và lớp thực nghiệm …………………………………. ..86
Bảng 3.2. Kết quả bài kiểm tra trước tác động của lớp thực nghiệm và đối chứng. ..87
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần số học sinh đạt điểm Xi ……………………………………. ..93
Bảng 3.4. Bảng phân phối tần suất % số học sinh đạt điểm Xi …………………………. ..93
Bảng 3.5. Bảng phân phối tần suất lũy tích % số học sinh đạt điểm Xi trở xuống.. ..93
Bảng 3.6. Phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Phan Huy Chú…. ..95
Bảng 3.7. Phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Lê Qúy Đôn ……. ..95
Bảng 3.9. Kết quả phân tích điểm các bài kiểm tra………………………………………….. ..96
Bảng 3.10. Kết quả bảng kiểm quan sát của GV Trường THPT Chất lượng cao Phan
Huy Chú – Đống Đa – Hà Nội ……………………………………………………………………… ..97
Bảng 3.11. Kết quả bảng kiểm quan sát của GV Trường THPT Lê Quý Đôn – Đống
Đa – Hà Nội……………………………………………………………………………………………….. ..98
Bảng 3.12. Kết quả phiếu tự đánh giá sản phẩm dự án lớp 11A3 –…………………… ..98
Trường THPT Phan Huy Chú – Đống Đa – Hà Nội………………………………………… ..98
Bảng 3.13. Kết quả phiếu tự đánh giá sản phẩm dự án lớp 11A3 –…………………… ..99
Trường THPT Lê Quý Đôn – Đống Đa – Hà Nội……………………………………………. ..99
Bảng 3.14. Kết quả phiếu tự đánh giá về mức độ phát triển NL GQVĐ và ST của HS
Trường THPT Phan Huy Chú – Đống Đa – Hà Nội………………………………………… 100
Bảng 3.15. Kết quả phiếu tự đánh giá về mức độ phát triển NL GQVĐ và ST của HS
Trường THPT Lê Quý Đôn – Đống Đa – Hà Nội……………………………………………. 100
DANH MỤC HÌNH
Trang
Hình 3.1. Đường lũy tích kết quả thực nghiệm bài kiểm tra số 1– THPT Phan Huy
Chú – Đống Đa………………………………………………………………………………………………….94
Hình 3.2. Đường lũy tích kết quả thực nghiệm bài kiểm tra số 1 – THPT Lê Qúy
Đôn ………………………………………………………………………………………………………………….94
Hình 3.3. Đường lũy tích kết quả thực nghiệm bài kiểm tra số 2 – THPT Phan Huy
Chú ………………………………………………………………………………………………………………….94
Hình 3.4. Đường lũy tích kết quả thực nghiệm bài kiểm tra số 2 – THPT Lê Qúy Đôn 94
Hình 3.5. Biểu đồ phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Phan Huy
Chú – bài kiểm tra số 1……………………………………………………………………………………….95
Hình 3.6. Biểu đồ phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Lê Qúy Đôn –
bài kiểm tra số 1 ………………………………………………………………………………………………..95
Hình 3.7. Biểu đồ phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Phan Huy
Chú – bài kiểm tra số 2……………………………………………………………………………………….95
Hình 3.8. Biểu đồ phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Lê Qúy Đôn
– bài kiểm tra số 2 ……………………………………………………………………………………………..95
1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Chúng ta đang sống trong thế kỉ XXI, thế kỉ của trí tuệ và sáng tạo. Tình hình
thế giới có nhiều biến động: sự bùng nổ trí thức, khoa học và công nghệ phát triển
như vũ bão. Sự phát triển của thời đại đòi hỏi nguồn nhân lực Việt Nam phải có đủ
trình độ và đủ năng lực đáp ứng yêu cầu của tình hình mới. Trước biến động trên
ngành giáo dục và đào tạo nước ta phải có chiến lược đổi mới mạnh mẽ, sâu sắc và
toàn diện để đào tạo nguồn nhân lực có kiến thức, kỹ năng và trình độ chuyên môn
đáp ứng được nhu cầu của xã hội trong thời kì đổi mới và từng bước đưa Việt Nam
hòa nhập với các nước trong khu vực và trên thế giới. Tuy nhiên, theo nhiều nhà khoa
học, chất lượng giáo dục Việt Nam còn thấp, chưa thực sự hội nhập vào nền giáo dục
thế giới cũng như chưa đáp ứng được nhu cầu về nguồn nhân lực trong bối cảnh gia
nhập WTO. Điều này gây khó khăn cho học sinh và người lao động Việt Nam khi
làm việc và học tập ở trong và ngoài nước. Chính vì vậy cùng với xu thế phát triển
chung của thế giới, giáo dục Việt Nam đang “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ
chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người
học…”, theo Nghị quyết số 29 của Ban chấp hành Trung ương 8, khoá XI (2013).
Một trong những năng lực cốt lõi của thế kỉ 21 mà giáo dục nhiều Quốc gia hướng tới
đó là năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) và sáng tạo (ST).
Thực tế hiện nay cho thấy các nội dung và phương pháp dạy học (PPDH) mà
giáo viên (GV) sử dụng chưa tập trung vào yêu cầu tổ chức cho học sinh (HS) hoạt
động, chưa làm cho HS trở thành chủ thể hoạt động, do đó HS thường chỉ chú ý tới
việc tiếp thu và tái hiện lại những kiến thức GV dạy học trên lớp hoặc kiến thức có
trong sách giáo khoa (SGK), GV chưa quan tâm nhiều đến rèn luyện cho HS năng
lực GQVĐ và ST khi đứng trước một nhiệm vụ hay một tình huống mới. Môn Hóa
học là môn học vừa mang tính lý thuyết vừa mang tính thực nghiệm, Hóa học có
nhiều kiến thức được gắn và ứng dụng trong cuộc sống thực tiễn. Môn Hóa học có
nhiều cơ hội và khả năng góp phần phát triển các phẩm chất và năng lực cho HS
trong đó có năng lực GQVĐ và ST.
Chính vì những lí do trên, với suy nghĩ và mong muốn được đóng góp và
làm tốt hơn nữa nhiệm vụ của mình trong quá trình dạy học, tôi tiến hành nghiên
cứu đề tài “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong
dạy học chương: Nhóm nitơ, Hóa học 11 nâng cao”.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Trong những năm gần đây các nghiên cứu về đổi mới giáo dục theo định
hướng phát triển năng lực cũng đã được nhiều nhà giáo dục, nhiều nghiên cứu sinh,
học viên cao học… quan tâm nghiên cứu.
2
Điều đó được thể hiện qua các công trình nghiên cứu của các chuyên gia
nghiên cứu của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam như nhóm nghiên cứu của tác giả
Nguyễn Minh Phương (2007), Tổng quan về các khung năng lực cần đạt ở HS trong
mục tiêu giáo dục phổ thông. (Đề tài NCKH của Viện KHGD Việt Nam)
– Luận án Tiến sĩ: “Phát triển một số năng lực của học sinh THPT thông qua phương
pháp và thiết bị trong dạy học hóa học vô cơ”. Tác giả Trần Thị Thu Huệ, Viện
Khoa học Giáo dục Việt Nam, năm 2011.
– Luận án Tiến sĩ: “Phát triển năng lực sáng tạo cho sinh viên thông qua dạy học phần
hóa vô cơ và lí luận – phương pháp dạy học hóa học ở trường cao đẳng sư phạm”. Tác
giả Nguyễn Thị Hồng Gấm, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, năm 2012. Tác giả
nghiên cứu sâu về phát triển năng lực sáng tạo cho đối tượng là sinh viên các trường Cao
đảng Sư phạm.
– Luận án Tiến sĩ của Trần Ngọc Huy: “Xây dựng và sử dụng bài toán nhận thức
nhằm phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo cho học
sinh thông qua dạy học phần hóa học hữu cơ lớp 11 nâng cao”, năm 2014. Tác giả
đã tập trung nghiên cứu làm rõ cơ sở của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề và
năng lực sáng tạo cho học sinh thông qua hệ thống “Bài toán nhận thức”
– Luận án Tiến sĩ của Đỗ Thị Quỳnh Mai “Vận dụng một số phương pháp dạy học
tích cực theo quan điểm dạy học phân hóa trong dạy học phần hoá học phi kim ở
trường Trung học phổ thông”, năm 2015. Tác giả đã tập trung nghiên cứu làm rõ cơ
sở của việc phát triển năng lực hợp tác và năng lực giải quyết vấn đề thông qua dạy
học phần hóa học phi kim THPT.
Khá nhiều các luận văn thạc sĩ nghiên cứu về vấn đề phát triển năng lực như
năng lực hợp tác, năng lực tự học …. đặc biệt là năng lực GQVĐ và năng lực ST
thông qua dạy học hóa học như:

– Vũ Hồng Nhung: Phát triển năng lực nhận thức và tư duy HS qua hệ thống câu hỏi và bài tập hóa học (phần Phi kim – Hóa học 10 – chương trình cơ bản). Luận văn thạc sĩ giáo dục học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006. – Nguyễn Thị Như Quỳnh: Phát triển năng lực nhận thức và tư duy của HS thông qua hệ thống câu hỏi và bài tập hoá học (Phần phi kim – Hoá học lớp 10 – chương trình nâng cao). Luận văn thạc sĩ, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006. – Trần Thị Thanh Tâm: Rèn luyện năng lực sáng tạo cho học sinh trong dạy học hóa học chương Oxi – Lưu huỳnh (lớp 10 – Ban nâng cao). Luận văn thạc sĩ giáo dục học, ĐHSP Tp.HCM, 2008. – Luận văn thạc sĩ của Dương Thị Hồng Hạnh: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học chương Sự điện li – Hóa học lớp 11 nâng cao”, trường Đại học Sư phạm Hà Nội ,2011.

3

– Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Vụ: “Phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua việc sử dụng các bài tập phần hiđrocacbon- hóa học hữu cơ lớp 11”, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2012. – Luận văn thạc sĩ của Hồ Văn Quân “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua bài toán nhận thức phần hóa học phi kim lớp 11 THPT”, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2014. – Phan Thiên Thanh: Hình thành và phát triển một số năng lực học tập của học sinh trong dạy học các hợp chất hữu cơ có nhóm chức lớp 11 THPT. Luận văn Thạc sĩ. ĐHSP Tp.HCM, 2014.

– Nguyễn Thị Ngọc Tuyết. Dạy học chương Oxi – Lưu huỳnh Hóa học 10 với học sinh trung bình – yếu theo định hướng phát triển năng lực. Luận văn Thạc sĩ. ĐHSP Tp.HCM, 2014.

Các đề tài trên chủ yếu nghiên cứu về các phương pháp dạy học tích cực hóa
hoạt động của HS, hoặc nghiên cứu phát triển các năng lực học tập nói chung và
năng lực tư duy, năng lực hợp tác, năng lực GQVĐ hoặc năng lực ST. Hai năng lực
GQVĐ và năng lực ST được nghiên cứu tách riêng .
Tuy nhiên một trong những năng lực cốt lõi của học sinh THPT trong dự
thảo “Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể” của Bộ Giáo dục và Đào tạo
(tháng 4/2017) đã lựa chọn đó là năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Như vậy
đề tài: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh trong dạy
học chương : Nhóm nitơ, Hóa Học 11 nâng cao” được chúng tôi nghiên cứu có
sự kế thừa và phát triển của các nghiên cứu trước đây về năng lực GQVĐ và năng
lực ST, … phù hợp với định hướng về đổi mới giáo dục phổ thông.
3. Mục đích nghiên cứu
Sử dụng kết hợp các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy học
chương: nhóm nitơ, Hóa Học 11 nhằm phát triển năng lực GQVĐ và ST cho học
sinh, từ đó góp phần đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh
phổ thông.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Trên cơ sở mục đích đã nêu, đề tài tiến hành với các nhiệm vụ sau:
4.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận về đổi mới phương pháp dạy học hoá học, về
những biểu hiện của năng lực, biện pháp rèn luyện năng lực GQVĐ và ST cho HS
THPT.
4.2. Điều tra thực tiễn dạy và học chương nhóm nitơ, Hoá học 11, trong việc
rèn luyện năng lực GQVĐ và ST cho học sinh.
4
– Đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực GQVĐ và ST cho học sinh
trong dạy học hóa học và đặc biệt là dạy học chương nhóm nitơ, Hóa học 11.
– Sử dụng một số PPDH hóa học tích cực (dạy họcGQVĐ, dạy học dự án, dạy
học hợp tác, bài tập hóa học..) kết hợp với một số kĩ thuật dạy học (KTDH) tích cực
vào dạy một số nội dung trong chương nhóm nitơ, Hóa học 11 nhằm phát triển năng
lực GQVĐ và ST cho học sinh.
4.3. Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá năng lực GQVĐ và ST trong dạy
học chương nhóm nitơ, Hóa học 11 ở trường THPT
4.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của
các biện pháp đề xuất.
5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
5.1. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy học hóa học ở trường THPT.
5.2. Đối tượng nghiên cứu
Năng lực GQVĐ và ST của học sinh THPT thông qua dạy học phần hóa học
chương: nhóm nitơ, Hóa học 11.
6. Phạm vi nghiên cứu
Chương “Nhóm nitơ” Hóa học 11, chương trình nâng cao ở trường THPT.
PPDH tập trung vào 3 PPDH chính là DH GQVĐ, DH dự án, BTHH, kết hợp
với một số PPDH khác như: DH hợp tác theo nhóm, đàm thoại tìm tòi (gợi mở), PP
trực quan…và một số KTDH .
7. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng một cách hợp lý các phương pháp dạy học tích cực kết hợp với
một số kĩ thuật dạy học một cách linh hoạt, hiệu quả phù hợp với đối tượng học
sinh, thì sẽ phát triển được năng lực GQVĐ và ST cho học sinh, góp phần nâng cao
chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT.
8. Phương pháp nghiên cứu
8.1. Nhóm các phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Phương pháp đọc và nghiên cứu
các tài liệu, văn bản có liên quan đến đề tài. Phương pháp phân tích, tổng hợp.
Phương pháp phân loại, hệ thống hóa, khái quát hóa.
8.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Sử dụng phối hợp các phương pháp
sau: Phương pháp quan sát; Phương pháp phỏng vấn, điều tra. Phương pháp chuyên
gia. Phương pháp TNSP.
8.3. Phương pháp thống kê toán học để xử lý kết quả thực nghiệm.
5
9. Đóng góp của luận văn
– Hệ thống hóa và làm sáng tỏ một số khái niệm, vấn đề liên quan làm cơ sở
lí luận và thực tiễn để phát triển năng lực GQVĐ và ST cho HS trong dạy học hóa
học đặc biệt là chương nhóm nitơ, Hóa học 11.
– Khảo sát thực tiễn và rút ra một số nhận xét về thực trạng phát triển năng
lực GQVĐ và ST trong dạy học nói chung và dạy học hóa học chương nhóm nitơ
Hóa học 11.
– Đề xuất việc lựa chọn và sử dụng phối hợp một số phương pháp và kĩ thuật
dạy học tích cực: dạy học GQVĐ, dạy học dự án, dạy học hợp tác, bài tập hóa học…
trong chương nhóm nitơ, Hóa học 11 nhằm phát triển năng lực năng lực GQVĐ và
ST cho HS.
– Thiết kế và sử dụng công cụ đánh giá năng lực GQVĐ và ST trong dạy học
hóa học chương nhóm nitơ, Hóa học 11 theo các PPDH đã đề xuất.
10. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo. Luận văn
gồm 3 chương:
Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển năng lực GQVĐ và ST cho HS
THPT.
Chương 2. Phát triển năng lực GQVĐ và ST cho HS trong dạy học hóa học chương
nhóm nitơ, Hóa học 11 ở trường THPT.
Chương 3. Thực nghiệm sư phạm.
Kết luận và khuyến nghị
6
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
1.1. Định hướng đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay ở Việt Nam
Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hành TW Đảng khóa XI đã nhấn
mạnh:“Đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa,
hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội
nhập quốc tế”; “Phát triển phẩm chất, năng lực người học, đảm bảo hài hòa giữa
dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp” [14].
Trong dự thảo “Đề án đổi mới giáo dục phổ thông mới” (Bộ GD và ĐT đăng
trên mạng 4-2017) [11] đã đề xuất các phẩm chất và năng lực chung mà HS phổ
thông cần được hình thành và phát triển đó là:
Về phẩm chất gồm 3 cặp phẩm chất là: Yêu đất nước – Yêu con người; Chăm
học – Chăm làm; Tự tin – Trách nhiệm;
Về năng lực chung gồm 3 nhóm năng lực: Năng lực tự chủ và tự học; Năng lực
giao tiếp và hợp tác; Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo;
Như vậy NL GQVĐ và ST là một trong nhóm NL chung cần được hình thành
và phát triển cho HS THPT trong quá trình DH nói chung và trong quá trình DH Hóa
học nói riêng.
1.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
1.2.1. Năng lực
Khái niệm năng lực có nguồn gốc tiếng Latinh: “Competentia” có nghĩa là
“gặp gỡ”. Ngày nay, khái niệm NL được hiểu dưới nhiều góc độ tiếp cận khác nhau.
Với góc độ tiếp cận tích hợp, tác giả Trần Trọng Thủy và Nguyễn Quang Uẩn
đã nêu trong cuốn Tâm lý học đại cương, NXB Giáo dục năm 1988: “Năng lực là
tổng hợp những thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với yêu cầu đặc trưng của
một hoạt động nhất định nhằm đảm bảo việc hoàn thành có kết quả tốt trong lĩnh vực
hoạt động ấy” [20].
Theo từ điển tiếng Việt: “Năng lực là khả năng làm tốt công việc” [21].
Theo Bernd Meiner – Nguyễn Văn Cường: “Năng lực là khả năng thực hiện
có trách nhiệm và hiệu quả các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề trong các
tình huống thay đổi thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trên cơ sở
hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sẵn sàng hành động” [2].
Theo [11] “Năng lực là khả năng thực hiện thành công hoạt động trong một
bối cảnh nhất định nhờ sự huy động tổng hợp các kiến thức, kỹ năng và các thuộc
tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí,… Năng lực của cá nhân được đánh
giá qua phương thức và kết quả hoạt động của cá nhân đó khi giải quyết các vấn đề
7
của cuộc sống”
Năng lực của con người không phải sinh ra đã có mà được hình thành và phát
triển trong quá trình vận động và giao tiếp.
Như vậy, năng lực là một thuộc tính tâm lí phức hợp, là điểm hội tụ của nhiều
yếu tố như tri thức, kĩ năng, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm. Hai
đặc điểm phân biệt cơ bản của năng lực là: (1) tính vận dụng; (2) tính chuyển đổi và
phát triển. Đó cũng chính là các mục tiêu mà dạy học tích cực hướng đến.
1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
1.2.2.1. Năng lực giải quyết vấn đề
* Vấn đề là gì?
– Vấn đề là những câu hỏi hay nhiệm vụ đặt ra mà việc giải quyết chúng chưa
có quy luật cũng như những tri thức, kĩ năng sẵn có chưa đủ giải quyết mà còn khó
khăn, cản trở cần vượt qua.
– Một vấn đề thường được đặc trưng bởi ba thành phần như: Trạng thái xuất
phát (không mong muốn), trạng thái đích (trạng thái mong muốn), sự cản trở (cần
vượt qua).
Có thể thấy vấn đề xuất hiện khi một cá nhân đứng trước một mục đích muốn
đạt tới, nhận biết một nhiệm vụ cần giải quyết nhưng chưa biết bằng cách nào, chưa
đủ phương tiện để giải quyết. Khi đó tư duy sẽ trở nên cần thiết.
* Giải quyết vấn đề, năng lực GQVĐ
Giải quyết vấn đề là khả năng suy nghĩ và hành động trong những tình huống
không có quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường có sẵn. Người GQVĐ có thể ít
nhiều xác định được mục tiêu hành động, nhưng không phải ngay lập tức biết cách
làm thế nào để đạt được nó. Sự am hiểu tình huống vấn đề, và lý giải dần để đạt mục
tiêu đó trên cơ sở việc lập kế hoạch và suy luận tạo thành quá trình GQVĐ.
Có thể thấy, GQVĐ là quá trình tư duy phức tạp, bao gồm sự hiểu biết, đưa ra
luận điểm, suy luận, đánh giá, giao tiếp… để đưa ra một hoặc nhiều giải pháp khắc
phục khó khăn, thách thức của vấn đề. Trong quá trình GQVĐ, chủ thể thường phải
trải qua hai giai đoạn cơ bản: (i) khám phá vấn đề và tổ chức nguồn lực của chính
mình (tìm hiểu vấn đề; tìm hướng đi, thủ pháp, tiến trình… để dần tiến tới một giải
pháp cho vấn đề); (ii) thực hiện giải pháp (giải quyết các vấn đề nhỏ hơn ở từng lĩnh
vực/nội dung cụ thể; chuyển đổi ý nghĩa của kết quả thu được về bối cảnh thực tiễn);
và đánh giá giải pháp vừa thực hiện, hoặc tìm kiếm giải pháp khác.
Năng lực giải quyết vấn đề là năng lực hoạt động trí tuệ của con người trước
những vấn đề, những tình huống cụ thể, có mục tiêu và có tính định hướng cao đòi
hỏi phải huy động khả năng tư duy và sáng tạo để tìm ra lời giải của vấn đề.
Theo tiếp cận tiến trình giải quyết vấn đề và sự chuyển đổi nhận thức của chủ
thể thì có thể hiểu năng lực GQVĐ là khả năng của con người nhận ra vấn đề cần giải
quyết và biết vận dụng nững kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm của bản thân, sẵn sàng
hành động để giải quyết tốt vấn đề cần đặt ra.
8
Theo lý thuyết thông tin, năng lực GQVĐ được tiếp cận từ quá trình xử lí
thông tin, nhấn mạnh tới suy nghĩ của người GQVĐ hay “hệ thống xử lí thông tin”,
vấn đề và không gian vấn đề thì năng lực GQVĐ thể hiện khả năng của cá nhân (làm
việc độc lập hoặc làm việc nhóm) để tư duy, suy nghĩ về tình huống vấn đề và tìm
kiếm, thực hiện giải pháp cho vấn đề đó.
Vì vậy, năng lực GQVĐ là khả năng cá nhân sử dụng hiệu quả các quá trình
nhận thức, hành động và thái độ, động cơ, xúc cảm để giải quyết những tình huống vấn
đề mà ở đó không có sẵn quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường [10].
1.2.2.2. Sáng tạo, năng lực sáng tạo
Có rất nhiều quan niệm về sáng tạo. Theo từ điển Tiếng Việt thì: Sáng tạo
nghĩa là tìm ra cái mới, cách giải quyết mới, không bị gò bó phụ thuộc vào cái đã có.
Sáng tạo là nhìn một vấn đề, một câu hỏi theo những cách khác với thông thường.
Theo tâm lý học thì: Sáng tạo đó là năng lực tạo ra những giải pháp mới hoặc
duy nhất cho một vấn đề thực tiễn và hữu ích.
Từ những kết quả nghiên cứu một số nhà tâm lý học đã cho biết: Sáng tạo là
tiềm năng vốn có của mỗi người, khi gặp dịp thì bộc lộ. Chính vì vậy mà trong quá
trình dạy học cần tạo cho học sinh có những cơ hội để phát huy năng lực sáng tạo.
Vậy năng lực sáng tạo là gì?
Đối với HS: “Năng lực sáng tạo là các khả năng của học sinh hình thành ý
tưởng mới, đề xuất được các giải pháp mới hay cải tiến cách làm mới một sự vật, có
các giải pháp khác nhau để giải quyết một vấn đề, sự tò mò, thích đặt các câu hỏi để
khám phá sự thật xung quanh, năng lực tưởng tượng và tư duy sáng tạo…” [10].
Trên cơ sở những khái niệm nêu ở trên, theo chúng tôi NL GQVĐ và ST đối
với HS THPT có thể hiểu như sau:
Là khả năng cá nhân giải quyết tình huống có vấn đề mà ở đó không có sẵn
quy trình, thủ tục, giải pháp thông thường có sẵn, hoặc có thể giải quyết một cách
thành thạo với những nét độc đáo riêng, theo chiều hướng luôn đổi mới, phù hợp với
thực tế.
1.2.3. Nghiên cứu về sáng tạo, năng lực GQVĐ và ST trong giáo dục hiện nay
Theo [11], nghiên cứu những biểu hiện của NL GQVĐ và ST của HS THPT
hiện nay được thể hiện qua bảng 1.1 dưới đây:
Bảng 1.1. Những biểu hiện/ tiêu chí của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo
của học sinh trung học phổ thông

NL thành phần	Biểu hiện/ Tiêu chí
Phát hiện và làm rõ vấn đề	Phân tích được tình huống trong học tập, trong thực tiễn; phát hiện và nêu được tình huống có vấn đề (THCVĐ).

9

Đề xuất, lựa chọn giải pháp	Thu thập và làm rõ các thông tin có liên quan đến vấn đề; đề xuất và phân tích được một số giải pháp GQVĐ; Lựa chọn được giải pháp phù hợp nhất.
Thực hiện và đánh giá giải pháp GQVĐ	Thực hiện và đánh giá giải pháp GQVĐ; Suy ngẫm về cách thức và tiến trình GQVĐ để điều chỉnh và vận dụng trong bối cảnh mới.
Nhận ra ý tưởng mới	Xác định và làm rõ thông tin, ý tưởng mới và phức tạp từ các nguồn thông tin khác nhau; Phân tích các nguồn thông tin độc lập để thấy được khuynh hướng và độ tin cậy của ý tưởng mới.
Hình thành và triển khai ý tưởng mới	Nêu được nhiều ý tưởng mới trong học tập và thực tiễn; Suy nghĩ không theo lối mòn; Tạo ra yếu tố mới dựa trên những ý tưởng khác nhau; Hình thành và kết nối các ý tưởng; Nghiên cứu để thay đổi giải pháp trước sự thay đổi của bối cảnh; Đánh giá rủi do và có dự phòng.
Tư duy độc lập	Đặt được nhiều câu hỏi có giá trị, không dễ dàng chấp nhận thông tin một chiều; Không thành kiến khi xem xét, đánh giá vấn đề; Quan tâm tới các lập luận và minh chứng thuyết phục; Sẵn sàng xem xét, đánh giá lại vấn đề.

Để đánh giá năng lực GQVĐ và ST của học sinh THPT hiện nay, ngoài phương
pháp đánh giá truyền thống như đánh giá chuyên gia (giáo viên đánh giá học sinh), đánh
giá định kì bằng bài kiểm tra từ giáo viên cần chú ý các hình thức đánh giá khác như:
Đánh giá bằng quan sát; Đánh giá bằng phỏng vấn sâu (vấn đáp); Đánh giá bằng hồ sơ
học tập; Đánh giá bằng sản phẩm học tập (powerpoint, tập san,…); Đánh giá bằng phiếu
hỏi học sinh
Tuy nhiên tất cả các phương pháp đánh giá trên đều có yêu cầu phải chú trọng
đánh giá khả năng vận dụng kiến thức để giải quyết tình huống học tập (hoặc tình huống
thực tế) và chú trọng đánh giá khả năng sáng tạo của học sinh.
1.3. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là gì?
1.3.1. Khái niệm
DH theo định hướng phát triển NLHS là chú trọng tổ chức cho HS hoạt động
học. Trong DH định hướng phát triển NLHS, HS là chủ thể nhận thức, GV có vai trò
tổ chức, kiểm tra, định hướng hoạt động học tập của HS theo một tiến trình sư phạm
hợp lý sao cho HS tự chủ chiếm lĩnh, xây dựng tri thức.
10
1.3.2. Bản chất và đặc điểm của dạy học theo định hướng phát triển năng lực
* Bản chất:
– Tạo hứng thú nhận thức thông qua việc tổ chức cho HS bộc lộ những hiểu
biết ban đầu, … về cái mới sẽ được học trong bài.
– Tổ chức cho HS tìm hiểu/nghiên cứu về cái mới/kiến thức mới thông qua
việc sử dụng các KTDH học tích cực để HS nghiên cứu tài liệu khoa học; nghiên cứu
thực nghiệm; tiến hành thí nghiệm…
– Yêu cầu HS vận dụng/ứng dụng cái mới học được vào giải quyết các tình
huống/vấn đề trong thực tiễn.
* Đặc điểm:
– DH là tổ chức các hoạt động học tập của HS.
– DH chú trọng rèn luyện PP tự học.
– DH tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác.
– DH có sự kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò.
1.4. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực góp phần phát triển năng
lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh THPT
1.4.1. Một số PPDH góp phần phát triển năng lực GQVĐ và ST
1.4.1.1. Dạy học giải quyết vấn đề
a. Khái niệm
DH phát hiện & GQVĐ, GQVĐ, nêu và GQVĐ là những thuật ngữ khác nhau
dùng trong lí luận dạy học các môn học nhưng đều có đặc điểm chung.
DH GQVĐ dựa trên cơ sở lý thuyết nhận thức và có vai trò đặc biệt quan
trọng trong việc phát triển tư duy và nhận thức của con người
DH GQVĐ không phải là PPDH riêng biệt mà là một tập hợp nhiều PPDH
liên kết chặt chẽ với nhau và tương tác với nhau, trong đó phương pháp xây dựng
tình huống có vấn đề và dạy học sinh giải quyết vấn đề giữ vai trò trung tâm.
b. Đặc điểm của PPDH GQVĐ

 

Hoặc xem bản đầy đủ trên google drive: TẠI ĐÂY

 

Các thầy cô cần file word liên hệ với chúng tôi tại fanpage facebook O2 Education

Hoặc xem nhiều SKKN hơn tại:  Tổng hợp SKKN môn hóa học cấp THPT

 

Hoặc xem thêm các tài liệu khác của môn hóa

• Phương pháp tư duy dồn chất xếp hình giải bài tập hóa học hữu cơ
• Tổng hợp bài tâp phương pháp dồn chất xếp hình
• 100 câu lý thuyết đếm hóa hữu cơ lớp 12 thi TN THPT
• 200 câu lý thuyết đếm hóa học lớp 12 có đáp án ôn thi TN THPT
• Tổng hợp kĩ thuật phương pháp giải bài tập peptit đầy đủ chi tiết
• Tổng hợp bài tập hữu cơ hay và khó có lời giải chi tiết
• Biện luận công thức phân tử muối amoni hữu cơ đầy đủ chi tiết
• Giải bài tập chất béo theo phương pháp dồn chất
• Tổng hợp 50+ bài tập chất béo có lời giải chi tiết
• Tổng hợp bài tập vô cơ hay và khó có lời giải chi tiết
• Tổng hợp đề thi môn hóa của bộ giáo dục từ năm 2007 đến nay
• Tổng hợp các phương pháp giải bài tập môn hoá học
• Tổng hợp giáo án chủ đề STEM trong môn hóa học
• Tổng hợp đề thi THPT QG 2021 file word có lời giải chi tiết
• Tổng hợp đề thi HSG lớp 12 môn hoá học
• Tổng hợp đề thi giữa học kì 1 môn hóa cả 3 khối 10 11 12
• Tổng hợp đề thi học kì 1 lớp 12 môn hóa học
• Tổng hợp đề thi học kì 1 lớp 11 môn hóa học
• Tổng hợp đề thi học kì 1 lớp 10 môn hóa học
• Tổng hợp đề thi giữa học kì 2 cả ba khối 10 11 12
• Tổng hợp đề thi học kì 2 lớp 12 môn hóa học
• Tổng hợp đề thi học kì 2 lớp 11 môn hóa học
• Tổng hợp đề thi học kì 2 lớp 10 môn hoá học
• Tổng hợp các chuyên đề hóa học lớp 10
• Tổng hợp các chuyên đề hóa học lớp 11
• Tổng hợp các chuyên đề hóa học lớp 12
• Tổng hợp 23 phương pháp giải bài tập môn hóa học
• Tư duy NAP về tính bất biến của kim loại
• Tư duy NAP về tính bất biến của hỗn hợp chứa hợp chất
• Tư duy NAP đi tắt đón đầu kết hợp với các định luật bảo toàn
• Tư duy NAP phân chia nhiệm vụ H+
• Vận dụng linh hoạt và liên hoàn các định luật bảo toàn
• Bài toán vận dụng tư duy điền số điện tích có lời giải chi tiết
• Bài toán khử oxit kim loại bằng H2 CO hoặc C có lời giải chi tiết
• Bài toán kim loại tác dụng với dung dịch muối có lời giải chi tiết
• Bài toán kim loại tác dụng với axit HCl H2SO4 có lời giải chi tiết
• Lý thuyết và bài tập kim loại tác dụng với axit HNO3 có lời giải chi tiết
• Lý thuyết và bài tập điện phân có lời giải chi tiết
• Bài toán đồ thị cơ bản trong hóa học có lời giải chi tiết
• Bài toán đồ thị nâng cao có lời giải chi tiết
• Bài toán CO2 SO2 tác dụng với dung dịch kiềm có lời giải chi tiết
• Bài toán nhỏ từ từ H+ vào dung dịch HCO3- và CO32- có lời giải chi tiết
• 30+ bài toán nhiệt nhôm có lời giải chi tiết
• Bài toán hỗn hợp Na K Ca Ba và oxit tác dụng với nước có lời giải chi tiết
• Bài toán hỗn hợp Al Na K Ca Ba tác dụng với nước có lời giải chi tiết
• Bài toán hỗn hợp kết tủa của BaCO3 và Al(OH)3 có lời giải chi tiết
• Các dạng toán nâng cao về sắt và các hợp chất của sắt có lời giải chi tiết
• Bài toán liên quan tới phản ứng Fe2+ tác dụng với Ag+ có lời giải chi tiết
• Bài tập tổng hợp hóa học vô cơ 12 có lời giải chi tiết
• Bài toán nhiệt phân và cracking ankan
• Các bài toán đặc trưng về anken và ankin
• Bài toán cộng H2 Br2 vào hiđrocacbon không no mạch hở
• Vận dụng tinh tế công thức đốt cháy vào bài toán đốt cháy hỗn hợp hiđrocacbon
• Vận dụng tư duy dồn chất giải toán hiđrocacbon
• Tư duy xếp hình cho cacbon trong bài toán hiđrocacbon
• Tổng hợp đáp án tất cả các module môn hóa học THPT